عملکردهای شناختی مغز، طیف گسترده‌ای از ظرفیت‌های رفتاری و فرآیندهای شناختی را در برمی‌گیرد که شامل استدلال کلامی، حل مسئله، برنامه‌ریزی، ترتیب گذاری، توانایی حفظ توجه، بهره‌مندی از بازخوردها، عملکرد چند تکلیفی، انعطاف‌پذیری شناختی و توانایی اداره موقعیت‌های جدید است. بخش دیگری از عملکردهای شناختی، شناخت اجتماعی است که بیشتر ادراک هیجانی، باورها و خواسته‌ها و امیال را دربر می‌گیرد، مثل تجربه پاداش و تنبیه، تنظیم رفتارهای اجتماعی و تصمیم‌گیری که تفسیرهای هیجانی و شخصی را در برمی‌گیرد.
یکی از درمان‌هایی که در سال‌های اخیر برای بهبود کارکردها و عملکردهای شناختی به‌کاررفته است، درمان توانبخشی شناختی CRT است. پایه توانبخشی شناختی بر این اصل استوار است که مغز یک ارگان انعطاف‌پذیر و تغییرپذیر است و می‌توان با توانبخشی شناختی، مغز را ترمیم و تقویت کرد. پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که مداخلات با این رویکرد بسیار مفید هستند، هرچند تفاوت‌های فردی نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.
توانبخشی شناختی، درمانی است که هدف اصلی آن بهبود نقایص و عملکرد شناختی بیمار از قبیل حافظه، درک اجتماعی، تمرکز و توجه است و بر اصولی از شکل‌پذیری عصبی مغز مبتنی است که شامل تمرین‌های هدفمند برای بهبود حوزه‌های گوناگون شناخت مانند توجه، حافظه، زبان و توانایی‌های ذهنی است. بنابراین توانبخشی شناختی به آموزش‌هایی گفته می‌شود که مبتنی بر یافته‌های علوم شناختی ولی به شکل بازی (عموماً رایانه‌ای) سعی می‌کنند عملکردهای شناختی را بهبود بخشیده یا ارتقا دهند. در توانبخشی شناختی استراتژی‌های جبرانی و تطبیقی جهت تسهیل بهبود در مناطق هدف شناخت مانند حافظه، توجه، یادگیری، عملکرد دیداری – حرکتی و حل مسئله مورداستفاده قرار می‌گیرد. در این روش اغلب از کامپیوتر جهت فراهم کردن تمرینات در راستای بهبود مهارتهای عصب روان‌شناختی استفاده می‌شود.
توانبخشی شناختی از مجموعه برنامه‌های هدفمندی تشکیل‌شده که باهدف‌ترمیم یا ارتقای کارکردهای شناختی مورداستفاده قرار می‌گیرد. ترمیم در اختلالات شناختی، برای افرادی که مبتلابه یک اختلال شناختی یا رفتاری هستند و ارتقا، برای تقویت کارکردهای شناختی در افراد که نیازهای تحصیلی یا حرفه‌ای خاص دارند، مطرح است.
روند درمان توانبخشی شناختی
درمان توانبخشی شناختی ( Cognitive Rehabilitation Traninig) فرایند یادگیری مجدد مهارت های شناختی است که در نتیجه آسیب به سلول های مغزی از بین رفته یا تغییر یافته است. اگر مهارت ها نتوانند یادگرفته شوند، باید یک مهارت را آموزش دهند تا بتوانند کارکرد شناختی از دست رفته خود را جبران کنند. روند درمان توانبخشی شناختی شامل 4 مولفه است:
- آموزش در مورد نقاط ضعف و نقاط قوتشناختی. در اینجاهدف بالا بردن آگاهی فرد از مشکلش است.
- آموزش فرآیند ، که این به توسعه مهارت ها از طریق آموزش مجدد مستقیمیا تمرین مهارت های شناختی پایه اشاره می کند. اینجا هدف در برطرف کردن مشکل است.
- آموزش استراتژی ، شامل استفاده از استراتژی های محیطی، داخلی و خارجی است. اینجا هدف جبران کردن و نه حل کردن مشکل است.
- آموزش فعالیت های عملیاتی شامل استفاده از سه جزء دیگر در زندگی روزمره است.اینجاهدف بهبود زندگی واقعی است.
کاربرد توانبخشی شناختی
امرزه توانبخشی مبتنی بر تکنولوژی های سخت افزاری و نرم افزاری است که باعث ارتقاء عملکرد ذهنی، تقویت حافظه، تقویت مهارت دیدن، تقویت مهارت شنیدن، افزایش سرعت پردازش ذهنی، افزایش سرعت فراخوانی اطلاعات، کنترل حرکات ناخواسته، بهبود درک مطلب، افزایش توجه و تمرکز و تمامی موارد مربوط به کنترل و بهبود عملکرد مغز است. برای توانبخشی شناختی کاربردهای متعددی مطرح‌شده است که شامل نقص در توجه، یادگیری و حافظه، حافظه کاری، سرعت پردازش و استدلال و حل مسئله می‌شود. ازآنجایی‌که هدف در توانبخشی شناختی تلاش بر بهبود عملکردهای شناختی یک فرد است لذا این روش در حیطه‌های مختلفی مورداستفاده است. از ارتقا عملکرد فرد از یک سطح پایه گرفته تا بهبود اختلالات مختلف وابسته مانند
- بیش فعالی، اختلال یادگیری، اوتیسم و حتی ایجاد توانایی مدیریت مشکلات جسمی مانند فلج مغزی و مشکلاتی مانند
- تقویت و ارتقاء هوش
- تقویت ظرفیت حافظه فعال
- تقویت کارآمدی حافظه
- تقویت یادگیری و یادآوری
- تقویت کارکردهای اجرایی (Executive Functions) مغزی
- و تأثیر آن بر مطالعه و یادگیری
- همچنین توانبخشی شناختی در جهت بهبود مهارتهای تحصیلی، شکوفایی استعداد های فردی، کنترل رفتارهای ناخواسته، بالارفتن مهارت تصمیم گیری، بالارفتن توانایی سخنوری، بهبود عملکرد های ورزشی، پیشگیری از بیماریهایی مانند آلزایمر، ایجاد لذت در فرد، توانبخشی بعد از آسیب های مغزی، کنترل بیماری های روانی و ... کاربرد دارد.
- نکته مهم این است که این روش محدودیت سنی ندارد و در موردکودکان، نوجوانان بزرگسالان و سالمندان می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد.
برخی توانایی‌های شناختی که می‌تواند مورد تقویت و توانبخشی قرار گیرد
توانایی توجه انتخابی: توانايي توجه به يك موضوع خاص و عدم توجه به موضوعات مزاحم. افراد داراي نقص در اين مورد به‌راحتی توسط صداها و يا حركات حواسشان پرت می‌شود.
توانایی توجه پایدار: توانایی توجه به يك موضوع در يك بازه زماني طولاني.
توانایی برنامه‌ریزی: افراد با نقص اين مورد سازمان‌بندی مناسبي در مورد زمان خود ندارد. فعالیت‌هاشان به‌هم‌ریخته و غير سازمان‌یافته است.
توانایی روانی کلامی: توانایی ارائه طرح‌های متنوع براي يك موضوع خاص، اين توانايي ارتباط بالايي با خلاقيت دارد.
توانایی کنترل مهاری: توانايي كنترل موضوعات و افكار مزاحم، تحت تأثیر كنترل مهاري می‌باشد. افراد با نقص در اين توانايي نمی‌توانند روي يك موضوع تمركز كنند يا نمی‌توانند جلوي رفتارهاي تكانشي خود را بگيرد.
توانایی حافظه فعال: توانايي نگه داشتن اطلاعات در يك بازه زماني كوتاه براي ذخيره بلند مدت آن حافظه فعال بهترين پيش بين موفقيت بویژه موفقیت تحصیلی است.
توانایی شناخت اجتماعی: توانايي شناخت حالات ذهني و تفكرات ديگران كه به درک مقصود و هدف ديگران و برقراري ارتباط اجتماعي كمك می‌کند.
توانایی بازشناسی هیجانی : توانايي شناخت هيجانات و تعامل مؤثر با ديگران كه براي برقراري ارتباط مؤثر ضروري است.
در ادامه مطالب به بررسی انواع تکنیک های مورد استفاده در توانبخشی شناختی می پردازیم
مرکز توانبخشی شناختی توانش در زمینه مشکلات شناختی کودکان، نوجوانان و بزرگسالان خدمات تخصصی توانبخشی شناختی را زیرنظر متخصصان توانبخشی شناختی انجام می دهد جهت اطلاعات بیشتر و یا دریافت نوبت با شماره 02166570947تماس بگیرید.